Συνδέεται με κρίσιμα θέματα που συνέχονται προς τις αξίες, τις αρχές και τις πολιτικές της Ένωσης, όπως και των κρατών μελών, σε μια εποχή που έχουν αυξηθεί κατακόρυφα οι μεταναστευτικές ροές, αλλά και οι αιτούντες άσυλο. Νέες εστίες κρίσης δημιουργούνται συνεχώς, ένεκα πολέμων, εμφυλίων συγκρούσεων και στρατιωτικών πραξικοπημάτων στην Αφρική.
Στο παραδοσιακό πρόβλημα των οικονομικών μεταναστών, προστίθεται πλέον και μια ειδική κατηγορία, αυτή των κλιματικών μεταναστών, που καθιστά το πρόβλημα της διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης οιονεί δισεπίλυτο.
Η έννοια των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης παραπέμπει σε πολύχρονες προσπάθειες συμπλήρωσης της εξωτερικής διάστασης της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων και κατ’ επέκταση της κοινής ή εσωτερικής αγοράς που αποτελεί το σπουδαιότερο οικονομικό επίτευγμα της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Μετά την αποτυχία θέσπισης ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος, η Συνθήκη της Λισαβόνας επιδίωξε να θέσεις τις σωστές βάσεις εγκαθίδρυσης ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, εστιάζοντας στην ανάπτυξη κοινής πολιτικής στους τομείς του ασύλου, της μετανάστευσης και του ελέγχου των εξωτερικών συνόρων. Αυτή η κοινή πολιτική κατά τη συνθήκη πρέπει να βασίζεται στην αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών και να είναι δίκαιη έναντι των υπηκόων τρίτων χωρών.
Η ύπαρξη εξωτερικών συνόρων νομιμοποιεί την απουσία ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα μεταξύ των κρατών μελών, συνθήκη αναγκαία για να λειτουργήσει η εσωτερική αγορά της Ένωσης, και κατ’ επέκταση να διατηρηθεί η ευημερία των λαών των κρατών της Ένωσης.
Η εκπόνηση και ανάπτυξη κοινών πολιτικών στον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων, στην παροχή ασύλου και στην αποτροπή παράνομων μεταναστών, έχουν περάσει από «σαράντα κύματα» και εξακολουθούν να διχάζουν τα κράτη. Τα έννομα αγαθά που διακυβεύονται είναι υψίστης πολιτικής σημασίας, όπως αφήνει να φανεί η άνοδος του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στο εσωτερικό των κρατών μελών.
Βέβαια, το πρόβλημα δεν είναι νέο. Αρκεί να παραπέμψουμε στην περιώνυμη έκθεση για την άνοδο του φασισμού και του ρατσισμού στην Ευρώπη που εκπονήθηκε αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον αείμνηστο Καθηγητή και Ευρωβουλευτή Δημήτριο Ευρυγένη.
Η αποτροπή ανόδου τέτοιων πολιτικών δυνάμεων οδήγησε μεταξύ άλλων τα κράτη μέλη, αφενός να συνδέσουν τις σχετικές πολιτικές με την εφαρμογή της αρχής της αλληλεγγύης και της δίκαιης κατανομής ευθυνών μεταξύ των κρατών μελών, αφετέρου να διατηρήσουν την αρμοδιότητα τήρησης της δημόσιας τάξης και διαφύλαξης της εσωτερικής ασφάλειας.
Ωστόσο, τα πολλά και επαναλαμβανόμενα επεισόδια, πολλά εκ των οποίων με τραγική κατάληξη, επιτάσσουν την αναζήτηση και προώθηση μορφών υπερεθνικής συνεργασίας, είτε στο πλαίσιο της Europol και Frontex, είτε με στενότερη αστυνομική και δικαστική συνεργασία.
Η ιστορία της υπογραφής της συνθήκης του Σένγκεν (1990), των τροποποιήσεών της και της ενσωμάτωσής της στις συνθήκες της Ένωσης, ιδίως της συμβολής της στην προστασία των κρατών μελών της Ένωσης, κατά της διασυνοριακής εγκληματικότητας, της τρομοκρατίας και της εμπορίας ανθρώπων, αρκεί για να καταδείξει την ευθύνη των κρατών μελών για αλληλεγγύη και συνεργασία.
Η έκφραση «ολοκληρωμένη διαχείριση των εξωτερικών συνόρων» χαρακτηρίζει εύστοχα την νέα διάσταση του θέματος, που αφορά μεταξύ άλλων τον έλεγχο των συνόρων και τις επιστροφές των παράνομα εισελθόντων αλλοδαπών, κάτι που απαιτεί αποτελεσματική συνεργασία μεταξύ συνοριαφυλακής, τελωνείων, αστυνομίας και εν γένει υπηρεσιών ασφαλείας.
Η μεγάλη μεταναστευτική κρίση του 2015, όταν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο μετανάστες και πρόσφυγες εισήλθαν στην ελληνική επικράτεια, κατέδειξε την ανάγκη συλλογικής αντιμετώπισης των προβλημάτων της καταγραφής, ταυτοποίησης, αλλά και διάσωσης. Εκδόθηκε ο κανονισμός 2016/1624 για την Ευρωπαϊκή Συνοριοφυλακή και Ακτοφυλακή, η οποία συντίθεται από τον οργανισμό Frontex και τις εθνικές αρχές που είναι αρμόδιες για τη διαχείριση των συνόρων και εν συνεχεία ο κανονισμός 2019/1896.
Παρ’ όλες τις θετικές αυτές εξελίξεις, που αντανακλώνται επίσης στην αύξηση (έως το 2027) του αριθμού των συνοριοφυλάκων σε 10.000, το φαινόμενο της Λαμπεντούζας καλεί για νέες εκδηλώσεις αλληλεγγύης και συνεργασίας.
Πράγματι, όπως τόνισε Έλληνας πρωθυπουργός στην πρόσφατη σύνοδο των MED9 η ολοκληρωμένη διαχείριση των εξωτερικών συνόρων χρειάζεται συνεργασία κρατών-μελών, προκειμένου να αποτρέπονται οι αναχωρήσεις και να αποθαρρύνονται τα δίκτυα των διακινητών, οι οποίοι εκμεταλλεύονται απελπισμένους ανθρώπους και θέτουν τη ζωή τους σε θανάσιμο κίνδυνο.
*Ο Αστέρης Πλιάκος είναι Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών